Ogenschijnlijk is het alleen een andere kleur van Albrecht Dürer’s ‘Ritter’ op de cover van ‘Het Europese nihilisme, een dreiging die niemand schijnt te deren’. De eerste uitgave van deze studie uit handen van Denker des Vaderlands Paul van Tongeren verscheen tien jaar geleden en heeft veel geïnteresseerde lezers bereikt. Waarom dan toch deze – uitgebreide – herziening? Is de boodschap van Nietzsche nog niet zwaarwegend genoeg overgekomen? Of vragen de vele reacties die het boek losmaakte om een verheldering van interpretaties die Nietzsches teksten oproepen, vooral wanneer we nadenken over hetgeen er na het nihilisme nog mogelijk is? Niet alleen vanuit filosofisch perspectief maar wellicht tevens vanwege de huidige roerige en wellicht betekenisvolle tijd geeft deze studie veel stof tot reflectie.

Paul van Tongeren geeft een toelichting in zijn voorwoord : ‘De eerste editie van dit boek verscheen in 2012. Het ontstond vanuit een suggestie van uitgever Henk Hoeks, werd voorbereid in colleges die ik over het onderwerp gaf in Nijmegen, Leuven en Stellenbosch, en kon worden uitgewerkt tijdens een verblijf aan het NIAS (Netherlands Institute of Advanced Study) van de KNAW.  De verschijning van het boek was niet het einde van mijn interesse in het onderwerp. Een conferentie in 2015 over de vraag of een overwinning van het nihilisme mogelijk is en waarin die eventueel zou kunnen bestaan gaf aanleiding tot een verdere verduidelijking en aanscherping van mijn interpretatie. Nadat het boek drie drukken had beleefd bij uitgeverij Vantilt en er een herziene editie was verschenen in Engelse vertaling bij Cambridge Scholars Publishing (2018), stelde uitgeverij Boom voor om ook een nieuwe Nederlandse editie voor te bereiden waarin de resultaten van het voortgaande onderzoek, de commentaren op mijn interpretatie en mijn reactie daarop zouden zijn verwerkt. Het voorliggende boek is het resultaat.

Er is nauwelijks iets verdwenen van wat in de eerste editie stond maar er is wel het nodige bijgesteld en bijgekomen. Bijstellingen zijn pogingen om duidelijker uit te leggen wat in de eerdere versie misschien al te gecomprimeerd was geformuleerd. Ik probeerde ook in de eerste editie al recht te doen aan zoveel mogelijk, zo niet alle belangrijke teksten waarin Nietzsche over nihilisme en aanverwante zaken spreekt. Anders dan toen, zijn nu de teksten die ik het meest gebruikt niet al in het eerste hoofdstuk afgedrukt, maar pas na de inleidende hoofdstukken en onmiddellijk voorafgaand aan mijn interpretatie van die teksten in hoofdstuk V. De vele en niet altijd duidelijk samenhangende manieren waarop Nietzsche zijn termen gebruikt zorgden in de eerste editie soms voor bijna onontwarbare passages. In deze nieuwe editie bewaar ik enerzijds het karakter van het boek als een onderzoeksverslag; alleen zo kan immers de misleidende illusie vermeden worden dat er in Nietzsche een heldere theorie van het nihilisme te vinden zou zijn. Anderzijds hoop ik nu helderder te hebben gemaakt hoe de verschillende manieren waarop Nietzsche van nihilisme spreekt, begrepen kunnen worden als betrekking hebbend op verschillende stadia in een historische ontwikkeling van het nihilisme en op verschillende gedaanten die het daarin kan aannemen.

De grotere aanvullingen hebben met name betrekking op twee zaken. Ten eerste heb ik waar nuttig en mogelijk recentere literatuur over het onderwerp vermeld en besteed ik nu in het algemeen meer aandacht aan de Engelstalige receptie van Nietzsches gedachten over het nihilisme. Ten tweede ga ik in op een aantal van de commentaren die mijn interpretatie heeft uitgelokt. Beide hebben iets gemeen. Ik heb de indruk gekregen dat zowel in de receptie van Nietzsches denken als in de reacties op mijn interpretatie van wat hij over het nihilisme naar voren brengt, steeds de vraag centraal staat naar wat er voorbij het nihilisme is of mogelijk is. En ik vrees dat die vraag Nietzsches diagnose te weinig ernstig neemt. Wat in de literatuur over een overwinning van het nihilisme wordt gezegd zou wel eens een dubbelzinnig symptoom kunnen zijn van wat ik met de ondertitel van het boek wilde zeggen: het nihilisme vormt een dreiging die ons minder lijkt te deren dan ze volgens Nietzsche althans verdient. Spreken over een overwinning van het nihilisme neemt weliswaar enerzijds de dreiging voldoende serieus om eraan te willen ontkomen, maar suggereert anderzijds dat die opgave gemakkelijker te realiseren is dan volgens Nietzsche het geval is.’

Voor een eerder blogbericht over de eerste uitgave zie mijn bijdrage van januari 2015; https://friedrichnietzsche.nl/nietzsche-blog/het-europese-nihilisme/

^{De nieuwe editie ‘Het Europese nihilisme’ van Paul van Tongeren verscheen in maart van dit jaar bij Boom Uitgevers Amsterdam.}