Nietzsche, Marx en Wagner in een gebroken wereld
De oplettende krantenlezer zal het niet zijn ontgaan; in oktober 2022 verscheen een lijvige biografie bij het mooie fonds van Uitgever Boom waar Friedrich Nietzsche in het gezelschap van twee andere historische namen uit de geschiedenis van de 19e eeuw figureert. De verbindende factor met Wagner en Marx is niet alleen dat het min of meer tijdgenoten zijn maar ook dat zij evenals Nietzsche de aarde grondig én tijdloos hebben omgewoeld. Het idee om deze drie historische figuren bijeen te brengen in een kloeke biografie komt van de in zijn land bekende Duitse historicus en politicoloog Herfried Münkler. Hij gaf zichzelf als het ware in 2021 bij het verschijnen van het Duitse uitgave (Rowohlt Berlin) een cadeau voor zijn 70e verjaardag. ‘Welt im Umbruch’ is de ondertitel, een meer toepasselijkere benaming zou je je het haast niet kunnen voorstellen. Toen en nu. Een veel gevraagde professor die graag de tijdgeest komt duiden op menig fora en titels als ‘Die neuen Kriege’ (2002) en ‘Imperien’ (2005) op zijn naam heeft staan. En nu dus drie grote Duitse namen die een aardige steen in de wereldgeschiedenis hebben verlegd, ieder op zijn eigen wijze. In Duitsland (en daarbuiten) altijd een gevoelig thema gezien de antisemitische lading die vooral Wagner met zich meedraagt en die Nietzsche door latere interpretatie postuum kreeg. Dus als ‘wegbereiders’ in de geschiedenis worden ze allesbehalve geportretteerd want de wegen die ze, en dit geldt zeker voor Nietzsche, voorbereid hebben zijn paden die ze zelf nooit hadden willen gaan. Dat wist Karl Löwith in zijn boek ‘Von Hegel zu Nietzsche’ al in 1939 toe te lichten.

De drie historische namen hebben eigenlijk niet zoveel met elkaar uit te staan. Kritische tijdgenoten ja, met vergezichten die nu en in de toekomst beroeren. Alle drie niet vies van verdovende middelen die ziektes en pijn draaglijk moesten maken en alle drie in meer of mindere mate slachtoffer van vervalsingen. Münkler vindt weliswaar her en der wat overeenkomsten maar hij ziet de verschillen daardoor ook des te scherper. Hij is die mogelijke verbinding ook geenszins dwangmatig aan het zoeken maar weet aan de hand van de drie levens en werken wel een bijzondere tijd te duiden. En is dat dan al niet genoeg gedaan zou je zeggen wanneer je een gemiddelde bibliotheek of boekhandel binnenwandelt? Ik zou willen zeggen, het kan niet genoeg want een ieder die zich wat verdiept heeft in de 19e eeuw van Europa moet bekennen; wat gebeurde er toen gigantisch veel! Münkler weet veel kennis over Marx die er al was her en der te vernieuwen vanuit zijn jarenlange wetenschappelijke bijdrage aan de Marx-Engels-Gesamtausgabe, zoals bij onze oosterburen wel vaker het geval ordentelijk aangeduid met een afkorting, in dit geval MEGA. Niet dat deze auteur een klassieke Marx aanhanger is maar hij weet de figuur en de gedachten wel in het huidige tijdperk te plaatsen waar het kapitalisme her en der en steeds frequenter zijn rotte plekken laat zien. Ook met Wagner bemoeide hij zich al langer, o.a. door zijn muziek-wetenschappelijk onderzoek aan de Humboldt universiteit in Berlijn. Beide heren, Wagner en Marx, worden door de auteur op een verrassende wijze naast elkaar gezet.
Maar hoe zit het naast deze 19-eeuwse iconen met die andere Duitser; Friedrich Nietzsche? Het verschil zat ‘m niet in de persoonlijke omgang met geld (Marx en Wagner hadden steeds geldzorgen terwijl Nietzsche van zijn karige pensioentje gedisciplineerd, volgens Münkler on-Dionysisch, kon rondkomen) maar veeleer in de totale ‘Umbruch’ die de werken van Nietzsche met zich meebracht. Het verschil zat en zit op tal van vlakken die dit boek lezen ook zo boeiend maakt. Nietzsche lijkt bijna de functie van een niets verbloemende scan met contrastvloeistof in te nemen. Politiek, muziek, filosofie en andere domeinen lopen als kruisverbanden door hun levens en werk zonder dat de heren elkaar goed hebben gekend, met uitzondering van de bijzondere verhouding tussen Wagner en Nietzsche. Oftewel ‘Der Fall Wagner’ zoals deze in 1888 uit de pen van zijn vroegere bewonderaar was voortgekomen. Over Nietzsche komen we niet meer te weten dan al in duizenden boeken wereldwijd is opgetekend. Maar toch… wanneer een historicus en politicoloog naar het leven en werk van Friedrich Nietzsche kijkt en dit in een tijdlijn zet – waardoor we maar eens zien hoe kort geleden dit achter ons ligt – dan geeft het weer verrassende benaderingen en duidingen. En bovendien is het weer eens andere koek dan het zoveelste spotlicht op Bismarck of Napoleon te zetten.
Het boek ‘Marx Wagner Nietzsche’ kreeg bij Boom de ondertitel ‘Het tijdperk van de revoluties’. Of die keuze uit de pen van vertaler en Nietzsche kenner Peter Claessens is gekomen is mij onbekend. Ik las in 2022 het Duitse origineel en vertrouw ook op deze vertaling, gezien het werk dat Claessens in het verleden afleverde. Voor mij had die ondertitel echter ook heel treffend ‘Een gebroken wereld’ kunnen zijn. Minder politiek geladen en in velerlei opzicht in contact met de huidige wereld en tijd waarin zowel in letterlijke als figuurlijke zin veel afgebroken wordt en dus ooit weer opgebouwd zal moeten worden. Ook dát maakt deze uitgave bijzonder interessant om te gaan lezen en is misschien ook wel de reden waarom dit boek zo hoog scoort in de dagbladrecensies en ‘hitlijsten’ van de boekhandel.
Herfried Münkler: Marx Wagner Nietzsche, het tijdperk van revoluties
Uitgeverij Boom okt. 2022, paperback, 576 pagina’s