Nietzsche en Levinas
Wat hebben Nietzsche en de filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995) met elkaar uit te staan? De laatste lijkt in ieder geval steeds meer aan bekendheid te winnen. Terecht, kun je alleen maar stellen, zeker in wat wankel aanvoelende tijden met voortschrijdend hedonistisch individualisme waarin het eigen ‘gelijk’ en dat van de ander zich als ware vestingen ontpoppen. Een van de pleitbezorgers voor de gedachtelijnen van Levinas is de bekende psychiater en relatietherapeut Dirk de Wachter. Recentelijk was hij te gast bij Buitenhof en zond HUMAN een mooi portret over hem uit. Ook Volkskrant, Trouw en NRC wierpen onlangs hun redactioneel licht op de Vlaamse ‘levensdokter van de gewonigheid’. Met regelmaat spreekt de Wachter dan over de van origine Litouwse filosoof Levinas die met name bekend staat om zijn aandacht voor de Ander, die voor hem niet voor niets met een hoofdletter door het leven gaat. Maar is er een verbinding te vinden met Nietzsche die hem qua tijd vooruitging? In Nederland zijn er in ieder geval twee namen die zich op beide denkers hebben gefocust; Jan Keij met bijvoorbeeld zijn boeken ‘Levinas in de praktijk’, ‘De filosofie van Emmanuel Levinas’ en ‘Nietzsche als opvoeder’, en Laurens Verhagen (nu o.a. redacteur technologie bij de Volkskrant) die in het verleden zijn afstudeerscriptie wijdde aan een vergelijk tussen beide denkers.

Laurens Verhagen (LV) ziet dat beide denkers uitgesproken opvattingen hebben over de weg die naar een waarachtig mens leiden. Om dat te worden, om die te zijn. Het vraagt om een onderzoek en reflectie op meerdere thema’s die niet altijd als de gemakkelijkste onderwerpen worden beschouwd. Daarnaast zijn beide denkers ook eenvoudige prooien voor een algehele multi-interpretabele perceptie, met andere woorden, je haalt eruit wat je past. Wanneer zowel Levinas als Nietzsche dan ook nog eens denkers zijn die een groot appel doen op de kracht (of onmacht) van de taal om hun ideeën in uit te drukken, dat vervolgens ook nog eens met de nodige passie en overgave doen, dan vraagt dat om behoedzame lezers met een laag leestempo.
LV start zijn studie met een uiteenzetting over de fenomenen tijd en heden en specifieker wat deze grootheden zeggen over hetgeen zich in diezelfde tijd manifesteert, het tijd-achtige; de mens. Vanzelfsprekend komen dan Wittgenstein, Heidegger, Husserl en Hegel maar ook de gedachten van Heraclitus en Parmenides voorbij. Aristoteles (‘de tijd is het door de ziel getelde getal van de beweging volgens het voor en na’) krijgt nog wat meer aandacht, met name zijn gedachten over het ‘nu’. Een lastig onderwerp dat enig abstractie vermogen van de lezer vraagt want hoe valt het heden te begrijpen wanneer het los van de tijd wordt beschouwd? Als een moment dat er zowel niet als wel is? Een ‘nu’ dat nooit kan bestaan en waarover de Griekse denkers al zoveel moois op papier hebben gezet. LV zet de begrippen en synoniemen van het ‘nu’ duidelijk op de rij, je zou zelfs kunnen zeggen hoe er in de loop van de tijd, over dit lastige fenomeen is nagedacht.
De studie heeft een vervolg in een korte maar wel heldere uiteenzetting over met name drie aspecten uit de werken van Nietzsche; de affirmatie van het leven, de Wil tot Macht en de Eeuwige Wederkeer. In deze uiteenzetting duikt hij met enige regelmaat in de Zarathoestra. In die beschouwing vinden we ook diverse citaten terug van Cornelis Verhoeven en wel uit een van diens meest boeiende en interessante boeken ‘De inleiding tot de verwondering’. Ik heb dit boek al eens eerder op deze website aanbevolen en doe het nu weer: leestip dus!
Een van de conclusies die ook uit de benadering van LV komt is de vaststelling dat er voor Nietzsche geen andere waarheid is dan de eigen waarheid, de subjectieve interpretatie en wisseling van interpretaties, zelfs de ‘waarheid’ die dit stelt. En daar ligt misschien wel een mooie overgang naar Levinas die, worstelend met de beperkingen die de taal hem oplegt, immers veel waarheid stoelde op het fenomeen, het bestaan van de Ander. Een gedachte die volgens LV ook fundament vindt in de samensmelting van oude Joodse metafysica en Griekse ontologische begrippen. Wat volgt is een visie op de mens als een verschijnsel dat zowel in de tijd staat maar ook onderhavig is aan een voor-wereldse ethiek die een menselijke verantwoordelijkheid oproept. Doe daar nog wat ‘Wesenschau’ van Husserl bij en opnieuw doet het bij de lezer een beroep op enige bedrevenheid in conceptmatig denken en abstractie niveau. De oplossing zit voor menigeen in wat concretere aanduidingen als dat de ander geen heruitgave van mezelf is maar wel de veroorzaker van mijn eigen subjectiviteit is, en dat uiteraard vice versa.

De drie ouwe knarren Levinas, Heidegger en Nietzsche komen aardig bij elkaar wanneer het fenomeen ‘zijn’ als een tijdsaspect wordt gezien. Het zijn dat geen statisch naamwoord is maar een voortdurend worden, een gebeuren. Ergo is het bewustzijn zich altijd bewust van hetgeen alweer voorbij is en is daarmee volgens Levinas dus ook schatplichtig aan het afwezige. Bewust-zijn dat dus buiten het heden, buiten de tijd staat. Dat autonome bewustzijn bestaat bij gratie van de Ander, door Levinas steevast met een grote beginletter geschreven. De Ander die een appel op me doet en mijn verantwoordelijkheid dus aanspreekt. Een denkvorm die categorisch andersom gekeerd en dieper gekerfd staat dan de opdracht tot eliminatie van de Ander in een (gewapend) conflict. Het is de alteriteit, de tekortkoming van het bewustzijn; we kunnen immers de ander alleen begrijpen nadat we zijn begrippen hebben omgevormd, hebben vertaald en geïnterpreteerd tot onze eigen begrippen. Hier voel je duidelijk een Nietzscheaans perspectief. In de lacune, dit voor-de-wereldse zijn dat ontstaat, zoekt Levinas het Goede. In het gelaat van de Ander waar iets van God doorschijnt. Een schijnen dat in de Duitse variant (scheinen) meer behelst; een licht dat helderheid brengt. De ware mens die pas verschijnt na de ontmoeting met de Ander door LV mooi geïllustreerd met de bekende figuren Robinson Crusoë en Vrijdag.
‘De menselijke waardigheid die in het vermogen tot schenken ligt’
De epifanie van God van de ene filosoof versus de doodverklaring van God door de andere. Is hier nog wel sprake van enige verbondenheid of beïnvloeding? Nietzsche heeft Levinas niet gekend maar andersom kende Levinas wel de denkbeelden van Nietzsche. Zoals zovele schrijvers en denkers ná Nietzsche werd ook Levinas gehouden aan ‘een zich verhouden tot’ Nietzsche. Althans, wanneer je je begeeft op de paden die Nietzsche ook bewandelde. De kritiek van Levinas richtte zich met name op de gedachtelijnen over macht die hij bij Nietzsche tegenkwam. Een moraliserende denker die moeite heeft met de a-moraliteit van de filosoof die zich bediende met een hamer en zoveel wenste af te breken. Maar na afbraak volgt weer opbouw; een ja-zeggen tegen zichzelf. LV stelt terecht dat daarin het ook de moralist in Nietzsche is die aan het woord is. Ik citeer LV: ‘Hun beider inzet mag dan verschillend zijn: de een zet zich af tegen de traditie van het nihilisme waarin de waarden niet in het leven zelf liggen; de tweede tracht het menselijke spoor terug te vinden in het anonieme zijn, toch is datgene wat ze zelf laten zien bepaald overeenstemmend: de overtuiging dat de menselijke waardigheid in het vermogen tot schenken ligt, het schenken van zijn bezit en vreugde.’
Het zet aan tot een verdere verkenning op het begrip van egoïsme door Levinas. Het noodzakelijke, genietende, levensbevorderende egoïsme waardoor er ook een zekere vorm van verantwoordelijkheid ontstaat, versus het egoïsme dat zich manifesteert in een totale ontkenning van de Ander. Ook hier zie je iets overeenkomstigs met Nietzsche’s analyse van een noodzakelijke vorm van egoïsme versus de ‘slavenmoraal’ die door het Christendom de wereld is ingebracht. Het bracht Nietzsche onder andere tot de ‘Fernsten-liebe’ in zijn Zarathoestra die nog maar eens bekrachtigt dat het niet het begeerde maar de begeerte zélf is wat je liefhebt.
In een tijd waarin we niet anders kunnen concluderen dan dat we dreigen te verleren hoe de Ander ons eigen zijn en heden bepaalt, is het lezen van de scriptie van Verhagen aan te bevelen. De conclusie die hij al jaren geleden trok mag op zijn minst hoopvol klinken; Levinas en Nietzsche ontmoeten elkaar in de schenkende mens of zoals LV het mooi samenbrengt: ‘Je bent niet wat je wilt zijn maar wat je kunt opbrengen te zijn.’
De scriptie van Laurens Verhagen is te vinden onder:
http://home.planet.nl/~verh2375/nietzsche.html of anders in de PDF in dit blog.
In april 2018 wees Naud van der Ven voor Crescas ook al op de beïnvloeding van Nietzsche op Levinas. Dit is te vinden onder:
https://www.crescas.nl/columns/webcolumnvanderven/q64oz/Levinas-en-Nietzsche/
Voldoende leesstof om een nieuw jaar mee te beginnen.
Ik wens een ieder – op de drempel van een bewogen jaar – een gezond 2023 met nieuwe perspectieven, vol levensdrift en met aandacht schenkend vermogen voor de (A)ander.
2 gedachten over “Nietzsche en Levinas”
Mooi om te zoeken naar overeenkomstige ideeën tussen Nietzsche, Levinas en Heidegger.
Dank voor dit mooie stuk. Ik kom er zojuist achter dat mijn stokoude jaren 90-homepage door KPN uit de lucht is gehaald, inclusief mijn scriptie. Dus ik ben extra blij dat je hem digitaal hebt weten te redden en hij hier als pdf nog beschikbaar is.